ابوالحسن علی بن حسن برهان بلخیبُرهانِ بلخی، علی، ابوالحسن علی بن حسن، فقیه و پیشوای حنفیان حلب در قرن ششم است. مدرسه بلخیّه منسوب به اوست. [۱]
محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النّبلاء، ج۲۰، ص۲۷۶، ج ۲۰، چاپ شعیب ارنووط و محمدنعیم عرقسوسی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
وی را به دلیل نام جدّ اعلایش جعفری نیز نامیده اند. [۲]
عبدالقادر بن محمد قرشی حنفی مصری، الجواهرالمضیئة فی طبقات الحنفیّة، ج۱، ص۳۵۹، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.
۱ - ولادتتاریخ ولادت بلخی معلوم نیست، به نوشته لکنوی [۳]
عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائدالبهیّة فی تراجم الحنفیّة، ج۱، ص۱۲۰، و یلیها طرب الاماثل بتراجم الافاضل، کراچی ۱۳۹۳.
زادگاه وی سِکندر از توابع طخارستان بلخ است.۲ - تحصیلاتبلخی در بخارا به تحصیل پرداخت و فقه و حدیث را نزد عالمان بزرگی چون برهان الائمّه عبدالعزیز بن عمر بن مازه و معین الدین نسفی آموخت. [۴]
محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النّبلاء، ج۲۰، ص۲۷۶، ج ۲۰، چاپ شعیب ارنووط و محمدنعیم عرقسوسی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۵]
عبدالقادر بن محمد قرشی حنفی مصری، الجواهرالمضیئة فی طبقات الحنفیّة، ج۱، ص۳۵۹ـ۳۶۰، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.
[۶]
عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائدالبهیّة فی تراجم الحنفیّة، ج۱، ص۱۲۱، و یلیها طرب الاماثل بتراجم الافاضل، کراچی ۱۳۹۳.
[۷]
عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائدالبهیّة فی تراجم الحنفیّة، ج۱، ص۲۸۰، و یلیها طرب الاماثل بتراجم الافاضل، کراچی ۱۳۹۳.
به نوشته لکنوی [۸]
عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائدالبهیّة فی تراجم الحنفیّة، ج۱، ص۱۲۱، و یلیها طرب الاماثل بتراجم الافاضل، کراچی ۱۳۹۳.
بلخی برای ادامه تحصیل و استماع حدیث ، سفری نیز به بغداد و مکّه کرد، اما نام مشایخ او در آن نواحی بر ما مشخص نیست.در ۵۱۹، پس از پایان تحصیلات ، به دمشق رفت و در آن‌جا اقامت گزید و این شهر را مرکز تدریس و فعالیت علمی خود قرار داد. همچنانکه به حلب نیز آمد و شد داشت و در آن‌جا علاوه بر تدریس در مدرسه حلاویه ، از نفوذ معنوی و اجتماعی نیز برخوردار بود. [۹]
عبدالقادر بن محمد قرشی حنفی مصری، الجواهرالمضیئة فی طبقات الحنفیّة، ج۱، ص۳۵۹، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.
نخستین مدرسه ای که بلخی در آن‌جا به وعظ و سخنرانی پرداخت مدرسه صادریّه دمشق بود [۱۰]
عبدالقادربن محمد نعیمی دمشقی، الدّارس فی تاریخ المدارس، ج۱، ص۵۳۷، چاپ جعفر حسنی، مصر ۱۹۸۸.
[۱۱]
محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النّبلاء، ج۲۰، ص۲۷۶، ج ۲۰، چاپ شعیب ارنووط و محمدنعیم عرقسوسی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
و ظاهراً به عللی، از جمله براثر اختلافاتی که بین او و حنبلیان پدید آمد، حوزه فعالیت خود را به مدرسه طرخانیّه انتقال داد. [۱۲]
محمدبن احمد ذهبی، العبر فی خبر من غبر، ج۴، ص۱۳۱، ج ۴، چاپ صلاح الدین منجد، کویت ۱۹۸۴.
[۱۳]
عبدالقادربن محمد نعیمی دمشقی، الدّارس فی تاریخ المدارس، ج۱، ص۴۸۱، چاپ جعفر حسنی، مصر ۱۹۸۸.
[۱۴]
ابن مبرد، ثمارالمقاصد فی ذکرالمساجد، ج۱، ص۸۶، دمشق ۱۹۷۵.
سپس در ۵۲۵، مدرسه بلخیّه به نام او ساخته و اداره آن به وی سپرده شد. [۱۵]
عبدالقادربن محمد نعیمی دمشقی، الدّارس فی تاریخ المدارس، ج۱، ص۴۸۱، چاپ جعفر حسنی، مصر ۱۹۸۸.
مدرسه خاتونیّه نیز در ۵۲۶ برای مذهب حنفی وقف و اداره آن به بلخی واگذار شد. [۱۶]
عبدالقادربن محمد نعیمی دمشقی، الدّارس فی تاریخ المدارس، ج۱، ص۵۰۴، چاپ جعفر حسنی، مصر ۱۹۸۸.
بسیاری از علمای حنفی فقه را از بلخی آموختند که از جمله آنان بدر ابیض، عبدالرشید ولوالجی (متوفی بعد از۵۴۰) و محمدبن یوسف عقیلی (متوفی ۵۶۴) بودند [۱۷]
عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائدالبهیّة فی تراجم الحنفیّة، ج۱، ص۱۲۱، و یلیها طرب الاماثل بتراجم الافاضل، کراچی ۱۳۹۳.
در منابعی که از بلخی سخن رفته ضمن تأکید بر حافظه فوق العاده او [۱۸]
عبدالقادر بن محمد قرشی حنفی مصری، الجواهرالمضیئة فی طبقات الحنفیّة، ج۱، ص۳۶۰، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.
اشاره ای به تألیف یا تصنیف وی نشده است.تنها ابن قطلوبغا [۱۹]
ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من الحنفیّة، ج۱، ص۲۹۶، چاپ ابراهیم صالح، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲.
به نقل از القنیه بعضی از فتاوای فقهی بلخی را درج کرده است.فتاوای بلخی و نوشته برخی منابع، [۲۰]
عبدالقادر بن محمد قرشی حنفی مصری، الجواهرالمضیئة فی طبقات الحنفیّة، ج۱، ص۳۵۹، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.
نشان دهنده اهمیت و نقش بلخی در رویدادهای مذهبی و سیاسی آن زمان است.او به دلیل وارستگی اخلاقی، مردم دوستی ، ورع و روحیه دفاع از دین ، از جایگاه و نفوذ زیادی برخوردار بوده و گاهی او را از ناشران علوم دینی و اسلامی نامیده اند. قدیمترین منبعی که از بلخی نام برده، تاریخ دمشق ابن قلانسی (متوفی ۵۵۵) است که معاصر بلخی بوده است. به نوشته ابن قلانسی ، در ۵۴۳ نورالدین زنگی اتابکی دستور منع گفتن «حَیّ علی خیرالعمل» را در اذان صادر کرد، از آنرو که آن را از بدعتهای فاطمیون می‌دانست؛ همچنین سبِّ صحابه را که ظاهراً معمول بود ممنوع کرد و در این اقدام، برهان بلخی او را یاری کرد. [۲۱]
ابن قلانسی، تاریخ دمشق، ج۱، ص۴۶۸، چاپ سهیل ذکار، دمشق ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۲]
عبدالرحمن بن اسماعیل ابوشامه، الروضتین فی اخبار الدولتین، ج۱، ص۵۷، بیروت (بی تا).
[۲۳]
خلیل بن ایبک صفدی، تحفة ذوی الالباب، ج۲، ص۷۴، چاپ احسان بنت سعید خلوصی و زهیر حمیدان الصصام، دمشق ۱۹۹۱ـ۱۹۹۲.
[۲۴]
محمد کردعلی، خطط الشام، ج۲، ص۲۱، بیروت ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲/ ۱۹۷۰ـ ۱۹۷۲.
در ۵۴۶ که دمشق چند ماه در محاصره لشکر نورالدین بود، بلخی واسطه پیمان صلح میان نورالدین و حاکم وقت دمشق شد. [۲۵]
ابن قلانسی، تاریخ دمشق، ج۱، ص۴۸۹، چاپ سهیل ذکار، دمشق ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۶]
ابن کثیر، البدایة والنهایة، ج۱۲، ص۲۲۹، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰.
۳ - درگذشتبلخی در شعبان ۵۴۸ درگذشت [۲۷]
ابن قلانسی، تاریخ دمشق، ج۱، ص۴۹۹، چاپ سهیل ذکار، دمشق ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۲۸]
عبدالقادر بن محمد قرشی حنفی مصری، الجواهرالمضیئة فی طبقات الحنفیّة، ج۱، ص۳۶۰، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲.
[۲۹]
محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النّبلاء، ج۲۰، ص۲۷۶، ج ۲۰، چاپ شعیب ارنووط و محمدنعیم عرقسوسی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
و فقط ابن کثیر وفات وی را ۵۴۶ ضبط کرده است، که با توجه به معاصر بودن ابن قلانسی با بلخی و نقل بیش‌تر مورّخان به نظر می‌رسد که سال ۵۴۸ درست باشد.۴ - فهرست منابع(۱) ابن قطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من الحنفیّة، چاپ ابراهیم صالح، بیروت ۱۴۱۲/۱۹۹۲. (۲) ابن قلانسی، تاریخ دمشق، چاپ سهیل ذکار، دمشق ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۳) ابن کثیر، البدایة والنهایة، بیروت ۱۴۱۱/۱۹۹۰. (۴) ابن مبرد، ثمارالمقاصد فی ذکرالمساجد، دمشق ۱۹۷۵. (۵) عبدالرحمن بن اسماعیل ابوشامه، الروضتین فی اخبار الدولتین، بیروت (بی تا). (۶) محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلام النّبلاء، ج ۲۰، چاپ شعیب ارنووط و محمدنعیم عرقسوسی، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. (۷) محمدبن احمد ذهبی، العبر فی خبر من غبر، ج ۴، چاپ صلاح الدین منجد، کویت ۱۹۸۴. (۸) خلیل بن ایبک صفدی، تحفة ذوی الالباب، چاپ احسان بنت سعید خلوصی و زهیر حمیدان الصصام، دمشق ۱۹۹۱ـ۱۹۹۲. (۹) عبدالقادر بن محمد قرشی حنفی مصری، الجواهرالمضیئة فی طبقات الحنفیّة، حیدرآباد دکن ۱۳۳۲. (۱۰) محمد کردعلی، خطط الشام، بیروت ۱۳۹۰ـ۱۳۹۲/ ۱۹۷۰ـ ۱۹۷۲. (۱۱) عبدالحی بن عبدالحلیم لکنوی، الفوائدالبهیّة فی تراجم الحنفیّة، و یلیها طرب الاماثل بتراجم الافاضل، کراچی ۱۳۹۳. (۱۲) عبدالقادربن محمد نعیمی دمشقی، الدّارس فی تاریخ المدارس، چاپ جعفر حسنی، مصر ۱۹۸۸. ۵ - پانویس
۶ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «بُرهانِ بلخی»، شماره۱۱۲۲. |